فهرست مطالب
بیماری زونا یا هرپس زوستر، با ظهور جوش‌ها یا تاول‌های متمرکز و دردناک بر روی پوست رخ می‌دهد. این بیماری ناشی از فعال شدن مجدد ویروس واریسلا زوستر، ویروسی که عامل بیماری آبله مرغان است، است. یکی از ویژگی‌های این بیماری این است که تاول‌های آن محدود به سطح درماتوم‌ها می‌باشند. درماتوم به قسمتی از پوست بدن اطلاق می‌شود که توسط شاخه‌های یک عصب حسی تأمین عصبی می‌شود. به عبارت دیگر، تاول‌های زونا به طور خاص در محدوده یک یا دو درماتوم، که در نزدیکی یکدیگر قرار دارند، شکل می‌گیرند. بیماری زونا همچنین با نام هرپس زوستر نیز شناخته می‌شود. ویروس واریسلا زوستر، که به عنوان هرپس ویروس ۳ نیز شناخته می‌شود، عضوی از خانواده هرپس ویروس‌ها است که شامل ویروس‌هایی با DNA دو رشته می‌شود.
علائم بیماری زونا
علائم بیماری زونا به سن و وضعیت سلامتی بیمار و اینکه کدام یک از درماتوم‌ها درگیر این بیماری شده باشد، بستگی دارد.
معمولاً درد به عنوان اولین نشانه بیماری زونا شناخته می‌شود که در اثر درگیر شدن یک یا چند مورد از عصب‌های حسی ایجاد می‌شود و می‌تواند خفیف تا شدید باشد. همچنین درد ناشی از زونا ممکن است فقط در یک نقطه و یا به طور گسترده در ناحیه‌ای از پوست، احساس شود. به طور کلی بیمار مبتلا به زونا، شرایط جسمی مناسبی ندارد و معمولاً دچار تب و سردرد می‌شود. گره‌های لنفاوی که مسئول تخلیه و تمیز کردن ناحیه آسیب‌دیده می‌باشند، نیز اغلب متورم و حساس می‌شوند.
در عرض مدت یک تا سه روز بعد از شروع درد، یک جوش پوستی تاول مانند در قسمتی از پوست که دچار درد شده بود، ظاهر می‌شود. در ابتدا این تاول‌ها به شکل برآمدگی‌های قرمز رنگ و مجتمع به وجود می‌آید. در چند روز بعد، همچنان لکه‌های جدیدی در محدوده عصب درگیر در این بیماری ایجاد می‌شود که هر یک از آنها ابتدا به شکل تاول ظاهر شده و سپس چرکین شده و بعد بر روی آن، پوسته خشک تشکیل می‌شود.
قفسه سینه، گردن، پیشانی و پایین کمر قسمت‌هایی از بدن هستند که عصب حسی آنها بیشتر درگیر بیماری زونا می‌شود و افراد مختلف در هر سنی ممکن است در یکی از این قسمت‌های بدن خود دچار علائم زونا شوند. با افزایش سن، احتمال به وجود آمدن زونا در قسمت پیشانی یا در محدوده عصب چشمی (افتالمیک) افزایش پیدا می‌کند. گاهی از اوقات ممکن است تاول‌های زونا در داخل دهان یا داخل گوش بیمار و یا حتی در ناحیه اطراف آلت تناسلی تشکیل شود. همچنین ممکن است در بیماران، حالت دردناک شدن پوست بدون بروز تاول یا جوش به وجود آید (که اصطلاحاً به آن، زونای sine eruption گفته می‌شود) و یا تاول‌های بدون درد بر روی پوست ایجاد شود که این حالت اغلب در کودکان دیده می‌شود.
درد و علائم عمومی زونا معمولاً بعد از برطرف شدن جوش‌های چرکین به تدریج تسکین پیدا می‌کند. در مواردی از این بیماری که حالت خیلی حاد و شدید نداشته باشد، معمولاً بهبودی کامل برای کودکان و جوانان بعد از ۲ تا ۳ هفته و برای بزرگسالان بعد از ۳ تا ۴ هفته حاصل می‌شود.
علل بیماری زونا
بعد از آنکه ویروس واریسلا، عفونت اولیه خود را به صورت بیماری آبله مرغان در یک بیمار ایجاد کرد، بقایای این ویروس تا چندین سال بعد به صورت غیر فعال در محل گره‌های ریشه پشتی سلول‌های عصبی در ناحیه ستون فقرات باقی می‌ماند. بعد از گذشت چند سال، این ویروس مجدداً فعال می‌شود و در امتداد عصب‌های حسی به سمت پوست مهاجرت می‌کند و در آنجا بیماری زونا را به وجود می‌آورد.
هنوز به درستی مشخص نیست که چرا بیماری زونا فقط یک رشته عصبی خاص را درگیر می‌کند. اما برخی از عواملی که می‌تواند باعث تحریک و فعال شدن مجدد این ویروس شود، عبارتند از:
- فشرده شدن ریشه‌های اعصاب
- پرتو درمانی در سطح ریشه‌های عصبی آسیب‌دیده
- جراحی‌های ناحیه کمر و ستون فقرات
- ابتلاء به بیماری‌های عفونی
- مصدومیت (که لازم نیست حتماً در ناحیه ستون فقرات باشد)
- تماس با شخص مبتلا به آبله مرغان یا زونا
عوارض جانبی
بیماری زونا ممکن است باعث به وجود آمدن عوارض زیر شود:
- درگیر شدن چندین درماتوم یا بروز تاول‌های چند شاخه‌ای
- ایجاد تاول‌های عمیق که بافت پوست را تخریب می‌کند و بهبودی جای زخم حاصل از آن تا چند هفته طول می‌کشد.
- ضعف عضلانی که تقریباً در یک نفر از هر ۲۰ بیمار مبتلا به زونا پیش می‌آید. شایع‌ترین پیامد آن هم فلج شدن عصب صورت است. البته این عارضه به احتمال ۵۰% به طور کامل بهبود پیدا خواهد کرد، اما تقریباً در تمامی موارد می‌توان انتظار داشت که تا حدودی بهبود پیدا کند.
- عفونت اندام‌های داخلی از جمله مجاری گوارشی (معده و روده)، ریه‌ها و مغز (انسفالیت)
اگر بیماری زونا در ماه‌های اول دوره بارداری اتفاق بیفتد، می‌تواند به جنین آسیب برساند، اما خوشبختانه این اتفاق خیلی به ندرت پیش می‌آید. ممکن است جنین در ماه‌های آخر دوره بارداری به بیماری آبله مرغان مبتلا شود و سپس بعد از تولد و در مرحله نوزادی دچار بیماری زونا گردد.
درد عصبی بعد از زونا
شایع‌ترین عارضه جانبی ناشی از بیماری زونا، درد بعد از زونا يا نورالژی پست هرپتیک می‌باشد. این عارضه به صورت درد مداوم و مزمنی است که حتی بعد از برطرف شدن کامل لکه‌های پوستی هم در بیمار باقی می‌ماند. شدت این درد ممکن است در نواحی خاصی از پوست که قبلاً تاول‌های زونا در آنجا وجود داشته است، خیلی شدید باشد و حتی ممکن است پوست این ناحیه، حساسیت زیادی نسبت به گرما و سرما پیدا کند.
خطر بروز درد بعد از زونا در افرادی که در طول مدت ابتلاء به این بیماری، درد شدید داشته‌اند و یا در افرادی که دچار اختلال اعصاب حسی هستند و نیز در افراد سالخورده، بیشتر است. برای تسکین درد و التهاب ناشی از این عارضه می‌توان از داروهای مسکن و داروهای استروئیدی (که به کاهش التهاب کمک می‌کنند) استفاده کرد.
عفونت باکتریایی
دومین عارضه جانبی شایع و شدید ناشی از بیماری زونا، بروز عفونت باکتریایی در پوست ناحیه‌ای از بدن است که تاول‌های زونا در آن قرار داشته است. خود این عفونت‌‌ها می‌تواند منجر به بروز عوارض شدیدتری از قبیل قانقاریای سطحی و زخمی شدن پوست شود. اگر عفونت در نزدیک چشم یا روی خود چشم ایجاد شود، می‌تواند منجر به بروز یک عفونت باکتریایی ثانویه در قرنیه چشم گردد که اصطلاحاً با نام تاری قرنیه یا ابرینگی قرنیه شناخته مي‌شود.
آیا زونا واگیر دارد؟
ویروس عامل زونا می‌تواند از شخص بیمار به افراد دیگر منتقل شود، اما این ویروس در افراد سالم فقط می‌تواند بیماری آبله مرغان ایجاد کند و آن هم در صورتی که فرد گیرنده ویروس در کودکی به بیماری آبله مرغان مبتلا نشده باشد. در واقع، شدت واگیر بیماری زونا بسیار کمتر از آبله مرغان است. افرادی که دچار زونا می‌شوند، فقط در صورتی می‌توانند این ویروس را به دیگران منتقل کنند که تاول‌های فعال زونا بر روی پوست آنها شکافته شود و شخصی که قبلاً هیچ گاه آبله مرغان نگرفته و یا در حال حاضر درگیر این بیماری است، در نزدیکی آنان حضور داشته باشد. نوزادان و افرادی که دچار آبله مرغان فعال هستند و نیز بیمارانی که از ضعف سیستم ایمنی بدن رنج می‌برند، از جمله بیماران سرطانی، افرادی هستند که بیشترین خطر انتقال بیماری زونا در مورد آنها وجود دارد. در موارد نادری ممکن است بیماران مبتلا به زونا به خاطر جلوگیری از خطر انتقال آن به نوزادان و بیماران سرطانی، در بیمارستان بستری شوند.
عوامل خطر
مواردی که در اینجا به آنها اشاره می‌شود، فقط بعضی از مهم‌ترین عواملی هستند که می‌توانند باعث تحریک و فعال شدن دوباره ویروس عامل زونا در بدن شوند:
- استرس و فشار روحی
- خستگی و ضعف شدید
- ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن (که علت آن می‌تواند پیری، بعضی از بیماری‌ها و یا کاهش توانایی بدن در غیر فعال نگه داشتن ویروس عامل آبله مرغان به خاطر مصرف بعضی از داروها باشد.)
- سرطان
- پرتو درمانی
- جراحت و زخمی شدن پوست در محل تاول‌های زونا
- ابتلاء به بیماری ایدز
رابطه زونا با استرس و فشار روحي
فشار روحي به خودي خود نمي‌تواند عامل بروز بيماري زونا باشد، زيرا زونا يک بيماري ويروسي است که ويروس آن از قبل به صورت غيرفعال در بدن وجود دارد. اما استرس مي‌تواند باعث تضعيف سيستم ايمني بدن و کاهش مقاومت آن در برابر تمامي انواع بيماري‌ها شود. در واقع موقعيت‌هاي استرس‌زاي زيادي وجود دارد که مي‌تواند باعث آسيب رساندن به سيستم ايمني بدن شود.
امروزه به خوبي مي‌دانيم که فشار روحي منجر به بروز واکنش “جنگ يا گريز” در بدن مي‌شود. معمولاً اين نوع واکنش هنگامي اتفاق مي‌افتد که ما با يک خطر بسيار جدي مواجه مي‌شويم، مثلاً هنگامي که در حال عبور از خيابان هستيم و ناگهان يک خودرو با سرعت به طرف ما مي‌آيد. در اين شرايط، سيستم عصبي خودگردان ما بدون آنکه ما اراده کنيم، فعال مي‌شود. در واقع سیستم عصبی خودگردان باعث روشن شدن سیستم هشدار یا وضعیت قرمز در بدن ما می‌شود. روشن شدن این وضعیت باعث فعال شدن غده آدرنال و ترشح هورمون آدرنالین به داخل جریان خون می‌شود. همچنین قلب شروع به ضربان بسیار شدید می‌کند تا خون را به سرعت به اندام‌ها و نقاط انتهایی بدن برساند تا ما بتوانیم در برابر عامل خطرناک بجنگیم و یا از آن فرار کنیم. در نتیجه این واکنش‌ها، فشار خون ما تا حد زیادی بالا می‌رود. به زبان ساده می‌توان گفت هنگامی که خطر رفع شد، وضعیت هشدار بدن هم به صورت اتوماتیک خاموش می‌شود و بدن به حالت معمول و متعادل باز می‌گردد. اما در مورد انسان این وضعیت همچنان به حالت روشن باقی می‌ماند، زیرا در عمل، فشار روحی ناشی از آن خطر به این زودی از بین نمی‌رود. پیامد نامطلوبي که تداوم این فشار روحی براي ما خواهد داشت، آن است که سیستم ایمنی بدن در وضعیت روشن و فعال باقي مي‌ماند و در نتیجه ما دچار عوارض و بیماری‌هایی می‌شویم که بر سیستم ایمنی و قلبی عروقی بدن تأثیر منفی به جا می‌گذارد. تأثیر استرس در ابتلاء به بیماری زونا هم دقیقاً به همین صورت است. حتی ممکن است این تأثیرات منفی منجر به عوارض دیگری مانند سکته مغزی، بیماری‌های قلبی و سایر ناراحتی‌های مزمن هم بشود.
چه کسانی به زونا مبتلا می‌شوند؟
هر شخصی که قبلاً سابقه ابتلاء به بیماری آبله مرغان را داشته است، ممکن است بعداً به زونا مبتلا شود. اگرچه بیماری زونا می‌تواند در دوران کودکی هم اتفاق بیفتد، اما غالباً در بزرگسالان و به ویژه در افراد سالخورده، بیشتر شایع است. همچنین افرادی که قبلاً دچار بیماری زونا شده‌اند، بسیار به ندرت باز هم به این بیماری مبتلا می‌شوند، در واقع شانس ابتلای مجدد به این بیماری فقط در حدود ۱% است.
بیماری زونا غالباً افرادی که دچار ضعف سیستم ایمنی هستند را درگیر می‌سازد.
آزمایش‌ها و تشخیص
بیماری زونا معمولاً بر اساس شرح حال بیمار و سابقه بروز درد در یک سمت از بدن و ایجاد جوش‌ها و تاول‌های موضعی تشخیص داده می‌شود. دکتر ممکن است برای تشخیص این عارضه، یک نمونه‌برداری از بافت آسیب‌دیده انجام دهد و یا قسمتی از تاول‌ها را برای بررسی بیشتر در آزمایشگاه، کشت دهد.
در کنار معاینه کامل فیزیکی و بررسی سوابق پزشکی بیمار، ممکن است از آزمایش‌های تشخیصی زیر هم برای تشخیص بیماری زونا استفاده شود:
- نمونه‌برداری از پوست – آزمایشی است که طی آن، قسمت کوچکی از سطح پوست به طور ملایم تراشیده می‌شود تا ویروس زونا یا سایر ویروس‌های موجود در آن شناسایی شود.
- آزمایش خون
داروها و درمان
داروهای ضد ویروس، در صورتی که ظرف یک تا سه روز بعد از شروع علائم زونا مصرف شوند، می‌توانند در کاهش درد و طول دوره علائم بیماری تأثیر داشته باشند. آسیکلوویر ۸۰۰ میلی‌گرم، دارویی است که اغلب برای زونا تجویز می‌شود و باید به مدت ۷ روز و هر روز ۵ بار مصرف شود. داروهای والاسیکلوویر و فامسیکلوویر هم در درمان این عارضه مؤثر هستند. هنوز ثابت نشده است که داروهای استروئیدی سیستمیک در درمان علائم زونا تأثیری داشته باشند.
به خاطر داشته باشید که عفونت زونا در افرادی که قبلاً به بیماری آبله مرغان مبتلا نشده باشند هم اتفاق می‌افتد.
اقداماتی که برای درمان زونای حاد می‌توان انجام داد عبارت است از:
- استراحت و مصرف قرص‌های مسکن
- مالیدن پمادهای محافظ از قبیل ژله پترولیوم (وازلین) بر روی تاول‌ها
- مصرف آنتی بیوتیک‌های خوراکی برای درمان عفونت‌های ثانویه
درمان درد (نورالژی) بعد از زونا معمولاً کار مشکلی است، اما اقدامات زیر ممکن است در جهت تسکین این عارضه مؤثر باشد:
- مالیدن پمادهای بی‌حسی موضعی
- استفاده از پماد کپسایسین
- مصرف داروهای ضد افسردگی از قبیل آمیتریپتیلین
- مصرف داروهای آنتی اپیلپتیک شامل گاباپنتین و پرگابالین
- استفاده از روش درمانی تحریک الکتریکی عصب از راه پوست (TENS) یا روش طب سوزنی
- تزریق سم بوتولینوم در ناحیه درگیر
علاوه بر موارد فوق، استفاده از داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی و مخدرها هم می‌تواند در تسکین علائم این عارضه مؤثر باشد.
پیشگیری
از آنجا که خطر بروز عوارض جانبی شدید ناشی از بیماری زونا در افراد مسن خیلی بیشتر است، می‌توان برای افراد با سن بالاتر از ۶۰ سال از واکسن زونا استفاده کرد. این واکسن خطر بروز زونا را تا ۵۰% کاهش می‌دهد. در افرادی هم که با وجود تزریق واکسن زونا باز هم به این بیماری مبتلا می‌شوند، علائم آن معمولاً بسیار خفیف خواهد بود و خطر بروز درد بعد از زونا هم تا حد بسیار زیادی کاهش می‌یابد.
- واکسن آبله مرغان
- واکسن زونا
